به گزارش کردپرس،  با گذشت یک سال از سقوط بشار اسد و روی‌کار آمدن احمد شَرع، رئیس‌جمهور موقت سوریه، وضعیت عفرین و ده‌ها هزار کرد آواره این منطقه همچنان یکی از پیچیده‌ترین و حساس‌ترین پرونده‌های دوره گذار سوریه باقی مانده است. بازگشت محدود بخشی از ساکنان کُرد به عفرین از یک‌سو امیدهایی را برای بازگرداندن ترکیب جمعیتی این منطقه ایجاد کرده، اما تداوم حضور و فعالیت گروه‌های مسلح تحت حمایت ترکیه، ضعف کنترل دولت مرکزی بر روستاها و استمرار مشکلات مالکیت زمین و خانه‌ها، مانع از شکل‌گیری یک روند بازگشت پایدار شده است.

آوارگی دوباره و بن‌بست سیاسی

بخش بزرگی از جمعیت کُرد عفرین که در جریان عملیات نظامی ترکیه و نیروهای وابسته به آن در سال ۲۰۱۸ به منطقه شهبا گریخته بودند، در دسامبر ۲۰۲۴ بار دیگر مجبور به ترک خانه‌های موقتی خود شدند. پیشروی نیروهای احمد شَرع و هیئت تحریر الشام در جریان «عملیات سپیده آزادی» و عقب‌نشینی نیروهای روسی از شمال حلب، فضای ناامنی تازه‌ای ایجاد کرد و هزاران خانواده کُرد راهی اردوگاه‌های موقت در طبقه، ازجمله اردوگاه «آزادی» شدند.

این اردوگاه‌ها اکنون محل زندگی حدود ۸۵۰ خانواده و در شرایط بدون آب لوله‌کشی، بدون مدرسه، با کمبود دارو، شیوع بیماری‌هایی چون سل، جرب و عفونت‌های گوارشی و نبود امکانات سرمایشی و گرمایشی بسیار دشواراست. کمک‌های ماهانه ۱۰۰ تا ۱۵۰ دلاری از سوی اداره خودگردان تنها بخش کوچکی از هزینه‌های ضروری را پوشش می‌دهد.

گفت‌وگوهای میان شَرع و مظلوم کوبانی، فرمانده کل نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF)، که در اسفند گذشته برای تعیین تکلیف آوارگان و بازگشت آنان به عفرین آغاز شد، به دلیل اختلافات اساسی بر سر ساختار سیاسی آینده سوریه متوقف شده است. شَراع با مدل تمرکززدایی عمیق که SDF بر آن پافشاری می‌کند مخالف است و این اختلاف عملاً فرایند آشتی و بازگشت آوارگان را فلج کرده است.

کنترل شکننده حکومت و حضور پررنگ گروه‌های تحت حمایت ترکیه

با وجود آنکه دولت مرکزی در پاییز گذشته نیروهای پلیس ویژه ترک را از مرکز شهر عفرین خارج و اداره امنیت داخلی را برعهده گرفت، کنترل واقعی آن در مناطق روستایی همچنان بسیار محدود است. گروه‌های مسلح تحت حمایت ترکیه ازجمله تیپ سلطان مراد و سلطان سلیمان شاه همچنان بخش‌هایی از روستاها را در اختیار دارند و طبق گزارش‌های میدانی، در چپاول محصول زیتون، اخاذی، تصرف املاک و تهدید بازگشت‌کنندگان نقش فعال دارند.

اگرچه بخشی از کردهای بومی پس از دیدار شَرع از عفرین در فوریه ۲۰۲۵ و وعده او برای بازگرداندن املاک مصادره‌شده به خانه‌های خود برگشته‌اند، اما تأمین امنیت و استرداد واقعی املاک هنوز تضمین نشده است. با آنکه ترکیه نیروهای پلیس ویژه خود را عقب کشیده، حدود ۱۰ هزار سرباز ترک هنوز در خطوط مرزی و محورها‌ی شمالی حضور دارند و مانع از هرگونه تغییر اساسی در توازن قدرت می‌شوند.

بحران مالکیت: از مصادره زیتون تا مصادره هویت

یکی از بزرگ‌ترین موانع بازگشت آوارگان، روند پیچیده و بعضاً تبعیض‌آمیز اثبات مالکیت است. بر اساس گزارش منابع محلی، بخشنامه دولتیِ مربوط به احراز مالکیت، صاحبان اصلی را ملزم به ارائه اسناد رسمی و تأیید‌شده می‌کند؛ در حالی‌ که از خانواده‌هایی که پس از اشغال ۲۰۱۸ خانه‌ها را تصرف کرده‌اند، چنین مدارکی مطالبه نمی‌شود.

دفاتر محلی مسئول بررسی مالکیت نیز عملاً در اختیار همان گروه‌های مسلحی هستند که متهم به مصادره املاک و محصول زیتون بوده‌اند. خانواده‌هایی که به دلیل نزدیکی احتمالی به نیروهای مقاومت کُرد یا «نیروهای آزادی‌بخش عفرین» شناخته می‌شوند، عملاً از بازگشت به املاک خود محروم‌اند.

آیا بازگشت عفرین به هویت کُردی ممکن است؟

با وجود تمام این مشکلات، برخی کارشناسان معتقدند که حضور دولت مرکزی—حتی به صورت نمادین —و خروج نسبی نیروهای ترکیه از مرکز شهر باعث شده توازن جمعیتی دوباره به نفع کردها تغییر کند. توماس شمیدینگر، پژوهشگر اتریشی، ضمن تأیید بازگشت مرتب شماری از خانواده‌های کُرد، می‌گوید خطر پاک‌سازی دائمی جمعیت کُرد عفرین که پس از ۲۰۱۸ وجود داشت، اکنون تا حدی کاهش یافته است.

عفرین به دلیل تاریخ اجتماعی متنوع خود—همزیستی کردهای ایزدی، علوی و سنی و فضای فرهنگی نسبتاً باز—برای کردهای سوریه اهمیت نمادین دارد. احیای این بافت اجتماعی وابسته به رفع تهدید گروه‌های مسلح، حل‌وفصل پرونده مالکیت‌ها و ایجاد توافق سیاسی میان دمشق و اداره خودگردان خواهد بود.

چشم‌انداز

تا زمانی که مذاکرات میان SDF و شَرع از بن‌بست خارج نشود، هزاران آواره کُرد در اردوگاه‌های بدوی شمال طبقه سرگردان خواهند ماند. بازگشت به عفرین برای بسیاری هنوز خطر جانی دارد و بسیاری دیگر به دلیل مصادره خانه و زمین عملاً امکان بازگشت ندارند.

در وضعیت کنونی، امنیت شکننده، ساختار قدرت دوپاره، و نفوذ گروه‌های مسلح ترکیه‌پشتیبان عملاً مانع از آن شده که تغییر حکومت در دمشق به بهبود واقعی وضعیت کردهای عفرین منجر شود. آینده این منطقه، به‌ویژه امکان بازگشت آوارگان و احیای بافت اصیل آن، به اراده سیاسی شَرع برای مهار گروه‌های مسلح و رسیدن به توافقی پایدار با اداره خودگردان شمال‌ و شرق سوریه وابسته است.

المانیتور